Jaren na 9/11 weten we dat niet de aanslagen zelf, beperkt als gebeurtenis, maar de psychologische en politieke gevolgen ervan, niet alleen Amerika, maar ook de wereld hebben veranderd.
Ze hebben Amerika's binnenlandse en buitenlandse politiek doen ontsporen en de positie van het machtigste land van de wereld danig verzwakt. Een proces van relatief Amerikaans machtsverlies was al langer bezig, maar de aanslagen veroorzaakten een tijdelijke verstandsverbijstering in de VS, gevolgd door hoogmoed en de val, erosie van hard power en soft power, verlies van aanzien en respect. De Amerikaanse oorlogen in de 21ste eeuw waren een oprisping, een laatste stuiptrekking van de American Century, nu voorgoed voorbij.
Veranderingen door 9/11
De wereld na 9/11 culmineerde in een gebeurtenis die in zijn praktische, directe gevolgen veel belangrijker zal blijken, de financiële crisis van 2008. 9/11 was een katalysator, de crisis van 2008 een keerpunt.
Objectief beschouwd moet je vaststellen dat de wereld van 2011 er niet vreselijk veel anders uit had gezien als 9/11 nooit had plaatsgevonden. Relatieve machtsvermindering van Amerika, groei van de invloed en reikwijdte van China en andere opkomende economieën, verrassende zwakte van de Europese Unie, financiële onzekerheid, economische stagnatie en politieke verlamming, 9/11 had er alleen indirect mee te maken. Details waren ongetwijfeld anders geweest maar niet de grote lijn.
Eerst even terug naar die zonnige septemberdag in 2001. Het presidentschap van George W. Bush lag er niet erg florissant bij. De omstreden verkiezingen hadden een president opgeleverd met beperkt gezag. Niettemin had Bush er al historisch beleid doorgejaagd, zijn belastingverlagingen zouden zogenaamd automatisch aflopen op 31 december 2010, maar de buit was binnen. Met veel moeite en de steun van Edward Kennedy had de regering Bush een onderwijswet door het Congres gekregen, Leave no child behind, die perspectief leek te bieden op een consensus zoekend, niet ideologisch gedreven presidentschap. De economie kwakkelde, de dot com crisis werkte nog na. Bush leek te zwemmen. Menigeen begon al te denken aan een één termijn president.
Het werden twee termijnen en een historisch presidentschap. Met dank aan Osama Bin Laden. Aan 9/11 ontleende president Bush een gezag dat hij aanvankelijk niet had. De rijen sloten zich. De regering kon doen wat ze wilde. Ideologisch geïnspireerde neoconservatieven namen het buitenlands en defensiebeleid over. Binnenlands zetten Karl Rove en zijn kornuiten een rücksichtloze agenda gericht op Republikeinse machtsconsolidatie. Als 9/11 één direct gevolg had dan was het de redding van president Bush.
Twee observaties zijn belangrijk voor ons perspectief. Het was een geluk bij een ongeluk dat er op 9/11 geen Democratische president in het Witte Huis zat. De vraag of 9/11 niet had plaatsgevonden als Al Gore president was geweest en Clintons terrorismeadviseur Richard Clarke meer gezag had gehouden, kunnen we maar beter terzijde leggen als niet te beantwoorden. Maar als we proberen ons voor te stellen wat er gebeurd zou zijn als 9/11 had plaatsgevonden onder een Democratische regering, dan schiet de fantasie tekort. Tot in lengte van jaren zouden ze niet meer vertrouwd worden met nationale veiligheid. Misschien was Gore onder deze kritieke omstandigheden een betere president geweest, hij en zijn partij zouden door de Republikeinen en de hard rechtse media zijn verpulverd.
De tweede observatie heeft te maken met the dog that did not bark, dat wat niet gebeurde na 9/11. De Verenigde Staten schoten niet in een isolationistische kramp. Het was heel goed mogelijk geweest dat Amerika in reactie op de aanval zich had teruggetrokken uit de wereld, gezegd had: als het dit oplevert dan blijven we liever thuis. In de campagne van 2000 had George Bush een bescheidener Amerika voorgesteld, niet overal vuurtjes uitdovend en hulp verlenend. Het was een uitkomst waar Osama Bin Laden en Al Qaida op hoopten.
Hun belangrijkste motivatie was dat de Amerikaanse troepen na de Eerste Golfoorlog in Saoedi Arabië waren gebleven. In bredere zin wilden ze Amerika waarschuwen dat je je niet kosteloos met de regio kon bemoeien en daarbij alle kwade krachten kon steunen. In die zin was 9/11 de rekening voor Amerika's betrokkenheid bij de wereld. Voor een intelligente waarnemer als Osama Bin Laden was de hoop op isolationisme niet zo gek.
De primaire reactie van de regering Bush was precies de omgekeerde. Ze koos voor een buitenlandse politiek die Amerikaanse macht en kracht maximaal gebruikte. In deze visie was Amerika in staat de wereld vorm te geven, een nieuwe werkelijkheid te scheppen op basis van pure wilskracht, zonder mitsen en maren en zonder verontschuldigingen. Internationale instellingen werden als nutteloze ballast genegeerd of opzij gezet. Unilateraal werd het kenmerkende woord.
Een ander land
Fast forward naar 2011. Amerika is een ander land geworden door 9/11, binnenlands en buitenlands. De directe reactie op het gevoel van bedreiging was een gigantisch overheidsapparaat. Het departement van Homeland Security bestond voor 9/11 niet maar is nu een moloch met meer dan 210.000 medewerkers en een bodemloze budgettaire grabbelton voor staten en politici. De maatregelen op de vliegvelden tonen Amerika in al zijn majestueuze inefficiëntie, niet alleen ergernis veroorzakend maar vooral enorme kosten en productiviteitsverliezen. En een permanent gevoel van onveiligheid.
Niet in dollars te meten is de mate waarin haatzaaierij tegen moslims voet aan de grond heeft gekregen. President Bush probeerde steeds terroristen te scheiden van moslims of de islam. Activisten leggen zich die beperking niet op en inmiddels heeft de 'wereldwijde anti-islambeweging' van Geert Wilders ook in de VS stevige wortels geslagen. Dit langzaam werkend vergif heeft zijn maximale effect nog niet bereikt.
Het nationale veiligheids establishment won aan macht. Vice-president Dick Cheney bouwde een parallelle structuur op in zijn staf, samenwerkend met het Pentagon en de inlichtingendiensten als het zo uitkwam, solo opererend als het zijn belangen beter diende. Cheney's 'één procent filosofie' hield in dat elk mogelijk risico, al is het nog zo klein, als reëel en onmiddellijk moet worden ervaren. Dat is niet alleen duur maar ook gevaarlijk. Het bedreigt de open aard van een democratische vrije samenleving. Daarover valt met rede te twisten zij het niet met Bush en Cheney die zichzelf een ruime en ongecontroleerde uitvoerende bevoegdheid toekenden. Zoals zo vaak bleken eenmaal opgezette structuren permanent. De regering Obama heeft de expansieve visie van Bush/Cheney in stand gehouden.
Nog destructiever is de brede acceptatie van schendingen van internationaal recht, mensenrechten en gewone menselijke waardigheid door de eigen regering. De gemiddelde Amerikaan geeft niets om gevangenen in Guantanamo die nooit voorgeleid zijn, laat staan berecht. Een angstig Congres stond president Obama niet toe deze schandvlek weg te werken. Het lange termijn effect is een corrosie van de standaarden in een vrije samenleving.
Radicale islamisten en islamofoben treffen elkaar waar ze menen dat het westen zwak is, niet genoeg voor zichzelf opkomt en inherent kwetsbaar. Sommige westerse politici gaan daarin mee en pleiten voor een meer robuuste versie van de westerse samenleving, met wat minder rechten en vrijheden. Dit is misschien wel de gevaarlijkste gedachtekronkel die Bin Laden gelegitimeerd heeft. Dit denken miskent de inherente kracht van een vrij democratisch systeem dat inderdaad kwetsbaar is voor kwaadwillenden maar tegelijk buitengewoon goed in staat is zich te herstellen van dat kwaad. Misschien kan Noorwegen daar nu een voorbeeld van geven. De vraag die Osama Bin Laden heeft opgeworpen is zo oud als de democratie: hoeveel vrijheid mag je opofferen om je vrijheid te beschermen? Helaas is het antwoord van Dick Cheney de norm geworden: de uitvoerende macht bepaalt dat zelf, de burger moet het accepteren en ieder vraagteken daarbij is onpatriottisch zoal niet landverraad.
Zonder 9/11 zou de Verenigde Staten geen oorlog zijn begonnen in Afghanistan. Bin Laden slaagde erin de Verenigde Staten en het westen in brede zin dat ongelukkige en onhervormbare land in te zuigen. President Bush begon de oorlog om Al Qaida uit te schakelen maar verwaarloosde hem ten bate van zijn andere project, de oorlog in Irak. Niet alleen liet Bush Osama ontsnappen, hij miste ook de kans om snel in en uit Afghanistan te zijn. De mission creep was voorspelbaar en zette de regering Bush op een koers die ze juist hadden verworpen: nation building en sociaal werk. Tien jaar later zit Barack Obama met een onwinbare oorlog die zijn presidentschap ondermijnt en zit de NAVO met een door niemand meer gewenste missie die veel meer gewicht heeft gekregen dan hij verdient.
Oorlog in Irak
Was de oorlog in Afghanistan min of meer opgedrongen, die in Irak was een gekozen oorlog. Zonder 9/11 had hij nooit plaats kunnen vinden. De neoconservatieve ideologen die al jaren aasden op het omverwerpen van Saddam Hoessein zagen hun kans schoon en haalden een op dit terrein onnozele president over hun programma uit te voeren. Er was een kleine window of opportunity om Irak aan te vallen, tussen 9/11 en de verkiezingen van november 2004. De kleine leugen was dat Saddam bij 9/11 betrokken was, de grote leugen dat Saddam massavernietigings wapens zou hebben.
De meest pijnlijke strategische blunder van de oorlogszeloten was dat ze met Saddam de grootste vijand van Iran elimineerden en zo een onfrisse maar stabiele regionale balans omver schopten. Verlost van hun oude vijand en met de Verenigde Staten geheel voorspelbaar vastlopend, kon Iran na een eerste schrik dat ze zelf aangevallen zouden worden, zijn regionale positie versterken. Het Iraanse regime kon zijn geluk niet geloven. In deze collusie van strategische stupiditeit ging ook Israël mee, verrassend aangezien zij beter dan wie dan ook weten dat de vijand van je vijand je vriend is.
Winnen van Saddam was gemakkelijk. De democratisering van het Midden Oosten, te beginnen met Irak, is echter tragisch uit de rails gelopen. Amerikaanse levens en Amerikaans kapitaal zijn nonchalant verspild om het over de Iraakse levens maar niet te hebben. Amerikaanse betrouwbaarheid en discipline werden ondermijnd door een slecht geleid Pentagon en door een aan roekeloze huursoldaten uitbestede vuile oorlog. Een dreigende blamage werd voorkomen door een corrupte deal die het belangrijkste onderdeel was van de surge maar zichzelf straks in de staart zal bijten. Irak is geen democratie, het land is ontregeld en op weg naar een nieuw autoritair regime, dit keer van Shiitische huize, of in elk geval gesteund door Iran.
Op alle niveaus was Irak een rampzalige onderneming. Amerika ondermijnde zijn reputatie in de wereld door arrogant unilateraal optreden maar bovenal door ongelooflijke incompetentie. Onze ex-ambassadeur Paul Bremer, troetelkind van de Haagse Atlantische elite, speelde een hoofdrol als blunderende Amerikaanse onderkoning. Behalve de politieke generaal Petraeus is niemand er veel beter van geworden.
De derde oorlog die president Bush opstartte, of misschien moet je het de eerste noemen omdat al het andere er onder valt, was niet minder destructief. De War on Terror diende als dekmantel voor al het bovenstaande en nog veel meer, inclusief geheime gevangenissen, kidnapping, martelen en het uitspelen van oost Europese tegen west Europese bondgenoten. Conceptueel was het een ramp. Oorlog tegen een methode gaat nergens over en tegelijk over alles. Geleidelijk aan keerde de kreet zich tegen de regering Bush en werd alles onder vlag van de War on Terror verdacht en bijdragend aan de afbladdering van de Amerikaanse president. Natuurlijk was er al veel langer een meer realistische oorlog gaande tegen terroristen en hun handlangers. De eerder genoemde Richard Clarke, de terrorisme adviseur van Bill Clinton, claimde zelfs redelijk wat succes. Maar president Bush maakte er een excuus van voor alles wat maar langs kwam, daarmee uiteindelijk ook de bestrijding van terrorisme frustrerend.
De neoconservatieve zeloten, binnen en buiten de regering Bush, in Europa gesteund door politieke pygmeeën die door haar als nuttige idioten werden gebruikt, hadden een doelstelling die weliswaar naïef was maar niet abject: breng democratie in een regio waarin door het westen gesteunde autoritaire machthebbers de stabiliteit bedreigen. Maak van Irak een modeldemocratie en Egypte, Syrië, Iran en Saoedi Arabië en aanpalende olieboeren zouden als vanzelf volgen.
De autoritaire heersers kwamen met de schrik vrij. Irak werd geen model en toen het in Egypte in 2005 op een eerste confrontatie aankwam, gaf de VS niet thuis en liet president Moebarak rustig de democratie de nek omdraaien. Het probleem was niet het ideaal. Bill Clinton had het verspreiden van democratie al als Amerikaans doel geformuleerd. Maar Bush was bereid er de Amerikaanse militaire macht voor in te zetten. De meerderheid van de Amerikaanse senatoren, inclusief Hillary Clinton, steunden vanuit dat idee de oorlog. Echt nieuw was dat Bush het verspreiden van democratie een slechte naam gaf en het morele gezag van Amerika verspeelde.
Arabische lente
Zou de Arabisch lente zonder 9/11 hebben plaats gevonden? Ja natuurlijk, die lente zat er al heel lang aan te komen al putten analisten zich uit in het beschrijven van Arabische lamlendigheid en de zogenaamde onmogelijkheid van hervormingen. Als iets zijn komst heeft vertraagt dan was het de blinde angst van het westen voor alles wat ook maar in de verste verten met islam radicalen heeft te maken. Die angst dateert van vòòr 9/11: in Tunesië werd het resultaat van verkiezingen ongeldig verklaard toen bleek dat de islamisten hadden gewonnen. Dictator Ben Ali profiteerde ervan. Sinds 9/11 hebben de autoritaire heersers dankbaar gebruik gemaakt van angst voor de islam om hun eigen regime te legitimeren, inclusief Saoedi Arabië dat aantoonbaar betrokken was bij het aanjagen van radicalen.
De Verenigde Staten is nog steeds de onbetwiste militaire supermacht in de wereld en zal dat voorlopig ook blijven. De hard power is onbetwist maar minder krachtig omdat de soft power van Amerika schade heeft geleden. Als je je militaire macht gebruikt en je faalt, dan is je afschrikmacht gehavend. Iran is echt niet meer bang voor een grootscheeps Amerikaanse interventie. Soft power is gebaseerd op de illusie van macht, niet op het uitoefenen ervan en al helemaal niet het falend gebruik.
De leiderschapsrol van Amerika heeft aanzienlijke schade geleden omdat presidenten een verhaal aan de wereld proberen te vertellen dat ze thuis niet verkocht krijgen. Dat gaat van mensenrechten tot budgetdiscipline en regulering van banken, van vrijhandel tot het beperken van CO2 uitstoot. Verstandige voorstellen maar binnenlands kan de Amerikaanse president geen deuk in een pakje boter slaan. Daar bovenop heeft de financiële crisis Amerika's economisch gezag en de geloofwaardigheid van het westerse liberale model sterk ondermijnd. Dat hoeft allemaal niet rampzalig te zijn als Amerika zijn kaarten goed speelt, subtiel te werk gaat en het door Amerika ingestelde internationale systeem slim gebruikt.
Bij zijn afscheid in juni 2011 gaf minister Gates van Defensie een tamelijk vernietigend oordeel over de NAVO. Aan het bondgenootschap had je niet veel, zei hij. Het slappe optreden in Libië was de laatste druppel. Gebrek aan geld en vooral gebrek aan doorzettingsvermogen en inzet dwongen de Verenigde Staten opnieuw de leiding te nemen in Europa's eigen achtertuin. Gideon Rachman van de Financial Times concludeerde dat de toespraak de facto het einde markeerde van de Amerikaanse ambitie om de NAVO om te vormen tot een wereldwijde militaire arm van een eensgezind westen. De Amerikanen hebben met dit idee geflirt sinds de afkondiging van de war on terror maar naarmate de oorlog in Afghanistan zich voortsleepte, kwamen de lasten meer en meer bij de VS te liggen. De NAVO zal wel overleven, als bureaucratische kat met negen levens, maar Amerikanen hebben er geen illusies over.
Liberal interventionism
Dit is meer dan enkel een Amerikaanse hoop die wegsijpelt. Het is het einde van liberal interventionism, als je dat zo mag samenvatten. Die begon in 1991 met de ineenstorting van de Sovjet Unie waardoor de VS achterbleef als enige supermacht. De overwinning in de Eerste Golf Oorlog verleidde George H.W. Bush tot een oproep voor een nieuwe wereldorde. Dat was het laatste wat we daarvan hoorden. Sindsdien hebben westerse regeringen zichzelf te kijk gezet in hun falen om heel verschillende groepen te beschermen, van de Koerden en de Shiieten in Irak in 1991, de Ruwanda volkerenmoord in 1994 tot het getreuzel en het ad hoc beleid in de Balkan. De interventies in Bosnië, Kosovo, Oost Timor en Sierra Leone lieten zien dat het niet onmogelijk was, maar de voorbeelden van gebrek aan actie waren aanzienlijk talrijker.
In de toekomst zal de Verenigde Staten niet meer voorop lopen, geleidelijk aan zelfs niet meer 'leiden van achteruit' zoals in Libië. Het ongeduldige debat in het Congres over Libië geeft aan dat presidenten zich wel twee keer moeten bedenken voordat ze overzees militair ingrijpen. Het is een direct gevolg van 9/11 en vooral van de daaruit voortvloeiende debacles in Irak en Afghanistan. Een vorm van Amerikaans isolationisme is tien jaar na 9/11 bepaald niet onmogelijk, waarmee Osama Bin Laden postuum de winst binnen haalt.
Daarmee hebben we de directe gevolgen van 9/11 wel gehad. De lange termijn ontwikkelingen zoals de opkomst van China en in mindere mate India en Brazilië, de stagnatie van Japan en de zelfdestructie van de EU werden er niet door beïnvloed. Al voor 9/11 waren de aandacht en de belangen van de Verenigde Staten naar de Pacific verschoven, naar de Stille Oceaan, ten koste van de hartelijke banden met de decadente bondgenoten aan de Atlantische Oceaan. Nu is dat definitief.
'Het Amerikaanse moment', zoals de neoconservatieve analist Charles Krauthammer het in 1990 noemde was van bijzonder korte duur. Amerika was en is nog steeds de enige supermacht, gemeten aan elke mogelijke definitie van die term. Het onterecht superioriteitsgevoel dat daaruit voortkwam maakte het gemakkelijk de zwakheden in de Amerikaanse positie te ontkennen. Daaraan maakte 9/11 een einde. Hoe je het ook wendt of keert, het was een rechtse directe. Het was geen aanval op de westerse manier van leven maar een aanval op de rol van de VS als supersheriff van de wereld en op de zelfgenoegzame tevredenheid van de Amerikanen. Je mocht het niet zeggen, maar de VS had er wel degelijk om gevraagd. Overtuigdheid van je eigen goede trouw waarborgt niet de moraliteit van je daden, laat staan dat het garandeert dat anderen het zo zien.
Gezag bouw je op. Net als vertrouwen komt gezag op kousenvoeten en vertrekt het te paard. De echoes van de paardenhoeven zijn sinds lang verstomd. Het was Osama Bin Ladens genius om de ballon van Amerikaanse arrogantie en zelfvertrouwen kapot te prikken. Dat is per definitie onherstelbaar. Dat incompetentie, ongeduld en falende analytische intelligentie, plus gebrekkig leiderschap, afgetopt met een crisis van de bestaande, Amerikaanse, financiële orde, de boodschap van Bin Laden jaar na jaar hebben versterkt, moet een resultaat zijn dat zijn stoutste verwachtingen overtrof. Osama Bin Laden scoorde op 9/11 maar het zijn de spectaculaire eigen doelpunten van het westen die de wereld nadien bepalen.
De wereld na 9/11 is niet stabiel. Dat komt niet omdat Al Qaida of andere terroristen ons bij de keel hebben. Het komt omdat het westen zichzelf in de houdgreep heeft genomen. Misschien heeft de boom-bust economie van de afgelopen tien jaar niets met 9/11 te maken al zou je het tegendeel kunnen betogen, maar de crisis van 2008 als ondermijning van vertrouwen en zelfvertrouwen heeft meer vernietigd dan die drie vliegtuigen op 11 september. De combinatie van beide is dodelijk. Want dit had Osama goed gezien: het westen is zijn eigen ergste vijand. Alleen verstandig en geduldig leiderschap kan angstige burgers behoeden voor hun zelfvervullende nachtmerries. De polarisatie en verdeeldheid zijn nu zo groot dat terrorisme niet nodig is om het hele bouwwerk op omvallen te zetten. De wereld na 9/11 is een onzekere, soms tot pessimisme stemmende plek geworden. De aanvallen legden de rot bloot, ze waren er niet de oorzaak van.
